Ülkemizde Akdeniz ikliminin hakim olduğu Ege, Marmara, Akdeniz, Güneydoğu Anadolu ve Karadeniz bölgelerinde, kuzeyde Artvin’den güneyde Hatay’a kadar uzanan kıyı boyunca ve Güneydoğu Anadolu’da Mardin’e kadar olan illerde zeytin yetiştiriciliği yapılır.
Anavatanı Türkiye olan zeytin, bu ekoloji içinde büyük bir çeşit zenginliğine sahiptir. Mevcut zeytin çeşit varlığımızı belirlemek amacıyla 1968 yılında tüm zeytinci bölgeler taranarak tespit edilen 88 zeytin çeşidinden alınan aşı kalemleri Bornova Zeytincilik Araştırma Enstitüsü’nün Kemalpaşa’daki Üretim ve Araştırma Sahasında çöğürlere aşılanarak Ulusal Zeytin çeşitlerinden oluşan bir koleksiyon bahçesi tesis edilmiştir.
Tüm zeytinci bölgelerdeki araştırma enstitülerinde mevcut zeytin çeşitlerimizle ilgili agronomik ve teknolojik çalışmalar sürüyor.
Ülkemizde yaygın olarak fidan üretimi yapılan çeşitler şunlardır;
Çeşit Adı: EDREMİT (AYVALIK)
Sinonim: Edremit Yağlık, Şakran, Midilli, Ada zeytini
Yetiştiği Bölgeler: Çanakkale, Ege Bölgesi Körfez yöresi, İzmir, İçel, Antalya, Adana, Kahramanmaraş ve Mardin’e kadar uzanmaktadır.
Toplam ağaç sayısının %19’unu, Ege Bölgesinin %25,3’ünü oluşturur. Yağı kimyasal ve duyusal özellikleri yönünden birinci sırada yer alır. Bölgesinde yağlık olarak değerlendirilir. İyi bakim şartlarında kuvvetli gelişir, Meyve orta büyüklükte, Orta derecede periyodisite gösterir, Mekanik hasada uygun yapıya sahip, Verimi iyi, Kendine verimli, Soğuğa kısmen dayanıklıdır, Çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: BÜYÜK TOPAK ULAK
Sinonim: Topak Asi Tarsus
Yetiştiği Bölgeler: İskenderun, Anamur, Erdemli, Tarsus, Seyhan, Sütçüler-Isparta.
Akdeniz Bölgesi’nde yaklaşık 300.000 ağaç var. Etli ve lezzetli olduğundan, yeşil çizme zeytin olarak iyidir. İyi bakim şartlarında kuvvetli gelişir, Meyve iri, Periyodisite gösterir, Hasatta meyve kolay berelenebilir, Verimli, Soğuğa ve kurağa aşırı duyarlı değil, Aşı ile çoğaltılır.
Çeşit Adı: ÇAKIR
Yetiştiği Bölgeler: İzmir
İzmir ve civarı. Yağlık bir çeşittir. Yağı kimyasal ve duyusal özellikleri yönünden Ayvalık, Memecik, Memeli ve Erkence’den sonra 5. sıradadır. Yeşil sofralık olarak da değerlendirilebilir. Çok kuvvetli gelişir, Meyve orta büyüklükte, Şiddetli periyodisite gösterir, Meyvenin tutunması kuvvetli olduğundan hasadı zordur, Erken meyveye yatar, verimlidir, Kısmen kendine verimlidir, Aşı ve çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: ÇEKİŞTE
Sinonim: Kırma, Memeli
Yetiştiği Bölgeler: Ödemiş, İzmir’in Kiraz, Torbalı ve Ödemiş ilçeleri, Aydın’ın Nazilli, Sultanhisar ve Yenipazar ilçeleri.
1,3 milyon ağaç sayısı ile toplamın %1,5’ini oluşturur. Genelde yetiştirildiği yerlerde yeşil kırma zeytin olarak değerlendirilir. Çok kuvvetli gelişir, Meyve iri, İyi bakım şartlarında düzenli ürün verebilir, Verimli, Soğuğa karsı duyarlı değildir, Aşı ve çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: ÇELEBİ
Sinonim: İznik Çelebi
Yetiştiği Bölgeler: İznik, Bursa’nın Gemlik, İznik, Orhangazi, Kocaeli’nin Merkez, Gölcük ve Bilecik’in Merkez, Osmaneli, Gölpınarı ilçeleri.
400.000 civarında ağaç sayısı ile Marmara Bölgesi’nin %5’ini oluşturur. Yeşil sofralık olarak değerlendirilir. Orta kuvvette gelişir, Meyve çok iri, Kısmen periyodisite gösterir, Orta düzeyde verimlidir, Soğuğa karşı aşırı duyarlı değildir, Aşı ile çoğaltılır.
Çeşit Adı: ÇİLLİ
Sinonim: Tekir, Provens, Goloz
Yetiştiği Bölgeler: Kemalpaşa, İzmir’in Bornova, Kemalpaşa, Manisa’nın Turgutlu ilçeleri.
Toplam ağaç sayısı 70.000 adettir. Çoğaltma sorunu var. Küçük çekirdekli ve etli olan meyveleri yeşil sofralık olarak değerlendirmeye uygundur. Çok kuvvetli gelişir, Meyve iri, Periyodisite gösterir, Verimi iyi Hasatta meyve kolay berelenebilir Kısmen kendine verimlidir, Soğuğa karsı aşırı duyarlı değildir, Aşı ile çoğaltılır
Çeşit Adı: DOMAT
Sinonim: Akhisar
Yetiştiği Bölgeler: Manisa’nın Akhisar, Turgutlu, Saruhanlı, İzmir’in Merkez, Kemalpaşa, Selçuk, Aydın’ın Merkez, Söke, Karacasu, Kuyucuk ilçeleri.
Toplam ağaç sayısının %1,4’nü oluşturur. Yeşil sofralık özellikle dolgu zeytini olarak değerlendirilir. İyi bakım şartlarında kuvvetli gelişir, Meyve iri, İyi bakım koşullarında düzenli ürün verir, Verimli, Erken meyveye yatar, Geç sulamalarda soğuğa karşı duyarlıdır, Aşı ile çoğaltılır.
Çeşit Adı: EDİNCİK SU
Sinonim: Erdek su, Su zeytini
Yetiştiği Bölgeler: Edincik, Balıkesir’in Bandırma, Edincik ve Erdek ilçeleri.
Toplam ağaç sayısı 30.000 adettir. Siyah sofralık olarak değerlendirilir. Su oranı yüksek yağ oranı düşüktür. Orta kuvvette gelişir, Meyve iri, Periyodisite gösterir, Verimi orta düzeydedir, Hasatta meyve kolay berelenebilir, Aşı ve çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: EĞRİBURUN
Sinonim: Nizip
Yetiştiği Bölgeler: Gaziantep’in Nizip, Hatay’ın İskenderun, Şanlıurfa’nın Halfeti ilçeleri.
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde ağaç sayısı 300.000 adettir. Siyah ve yeşil sofralık olarak değerlendirilir. Orta kuvvette gelişir, Meyve küçük, Periyodisite gösterir, Oldukça verimlidir, -7oC’de dallar zarar görür, Aşı ve çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: ERKENCE
Sinonim: İzmir yağlık, Yerli yağlık
Yetiştiği Bölgeler: İzmir
İzmir çevresi. Toplam ağaç varlığının %3,5’ini oluşturmaktadır. Yaklaşık 3 milyon adet ağaç bulunmaktadır. Esasen yağlık olarak değerlendirilir. Yağ özellikleri Çakır’dan önce gelir. Nemli bölgelerde Phoma oleae mantarı nedeniyle hurma oluşumu olur; meyvenin acılığı gider ve doğrudan yeme olumuna gelir. İyi bakım şartlarında oldukça kuvvetli gelişir, Meyve orta iriliktedir, Şiddetli periyodisite gösterir, Verimi orta düzeydedir, Kısmen kendine verimlidir, Meyvelerin tutunma kuvveti zayıf olup, hasat öncesi erken döküm sorundur. Asi ve çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: GEMLİK
Sinonim: Trilye, Kaplık, Kıvırcık, Kara
Yetiştiği Bölgeler: Gemlik, Bursa, Tekirdağ, Kocaeli, Bilecik, Kastamonu, Zonguldak, Sinop, Samsun, Trabzon, Balıkesir, İzmir, Manisa, Aydin, İçel, Adana, Antalya, Adıyaman illerini içine alan çok geniş bir coğrafyada yetiştirilir.
Marmara Bölgesi’ndeki ağaç varlığının %80’ini, toplam ağaç sayısının %11’ini oluşturur. Sayı bakımından Memecik ve Ayvalık çeşitlerinden sonra 3. sırada yer alır. Orta kuvvette gelişir. Meyve orta iriliktedir. İyi bakım şartlarında düzenli ürün verir, Verimlidir, Kısmen kendine verimlidir, Soğuğa karşı kısmen dayanıklıdır, Çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: HALHALİ
Sinonim: Derik
Yetiştiği Bölgeler: Mardin, Hatay, Gaziantep, Kahramanmaraş
Coğrafi dağılım alanı içinde 2 milyon civarında ağaç bulunmaktadır. Yeşil kırma zeytin olarak bölgede tüketilmekte, geri kalanı komsu Arap ülkelerine ihraç edilmektedir. Siyah sofralık veya yağlık olarak da değerlendirilmektedir. Orta kuvvette gelişir, meyveleri orta iriliktedir, Verimi orta düzeydedir, Kuvvetli periyodisite gösterir, Soğuğa karşı aşırı duyarlı değildir, Aşı ve çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: İZMİR SOFRALIK
Sinonim: İzmir
Yetiştiği Bölgeler: İzmir civarı
Yeşil sofralık olarak değerlendirilir. Orta kuvvette gelişir, Meyveleri çok iridir, Çok şiddetli periyodisite gösterir, Verimi düşüktür, Kendine kısırdır, Hasatta meyve kolay berelenebilir, Çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: KALEMBEZİ
Sinonim: Nizip
Yetiştiği Bölgeler: Gaziantep’in Nizip ilçesi ve Kilis.
İrili ufaklı ve yağ bakımından zengin meyveleri ile yağlık olarak değerlendirilir. İklime bağlı olarak hurma oluşturabilir. İri meyveleri siyah sofralık olarak değerlendirilir. Orta kuvvette gelişir, Meyveleri çok küçüktür, Periyodisite gösterir, Verimli, Soğuğa hassas, aşırı kuraklıkta meyve kalitesi düşer, Aşı ve çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: KAN ÇELEBİ
Sinonim: Nizip
Yetiştiği Bölgeler: Gaziantep civarı
Olgun meyve ve meyve özsuyu pembe-kırmızı renktedir. Pembe olum döneminde çizme pembe zeytin olarak işlenebilir. Yeşil sofralık olarak değerlendirilir. İyi bakım şartlarında kuvvetli gelişir, Meyveleri çok iridir, Periyodisite gösterir, Verimi iyi, Soğuğa duyarlı, Çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: KARAMÜRSEL SU
Sinonim: Su zeytin, Kalamata
Yetiştiği Bölgeler: Karamürsel, Kocaeli’nin Karamürsel, Gebze, Gölcük ilçeleri ve Bursa civarı.
Toplam ağaç sayısı 200.000 adettir. Çok az oleaeuropein içerdiğinden işleme sırasında kolayca tatlanır. Yağ oranı düşüktür. Kalamata zeytini adı altında siyah sofralık olarak işlenir. Orta kuvvette gelişir, Meyveleri çok iridir, Periyodisite gösterir, Verimi iyi Soğuğa duyarlı, Asi ve çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: KİLİS YAĞLIK
Sinonim: Kilis
Yetiştiği Bölgeler: Kilis, Gaziantep’in Merkez ve Oğuzeli, Şanlıurfa’nın Merkez, Kahramanmaraş’ın Türkoğlu, Mardin’in Cizre ilçeleri.
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin ağaç sayısının %52’sini, toplam ağaç varlığımızın %2,8’ini oluşturur. Meyveleri yüksek oranda yağ içerir. Yağ kalitesi yüksektir. Salkım şeklinde ve mercimek iriliğinde meyve oluşur. Hasadı zordur. Orta düzeyde gelişir, Meyveleri çok küçüktür, Verimi iyidir, Mutlak periyodisite gösterir, Soğuğa karşı duyarlı değil, Çelikle ve yumru ile çoğaltılır.
Çeşit Adı: KİRAZ
Sinonim: Topan Kiraz ve Oval Kiraz adlı iki tipi var.
Yetiştiği Bölgeler: Akhisar’ın Yayaköy kasabası, Manisa civarı
Meyve sapı uzun olduğundan hasadı zordur. Olgun meyveleri kiraza benzer. Siyah sofralık olarak değerlendirilir. Kuvvetli gelişir, Meyveleri iridir, Şiddetli periyodisite gösterir, Soğuğa karşı aşırı duyarlı değil, Çelikle ve aşıyla çoğaltılır.
Çeşit Adı: MANZANİLLA
Sinonim: Manzanillo
Yetiştiği Bölgeler: İspanya’nın Cordoba şehri, İspanya’nın Endülüs Bölgesi, Amerika, İsrail ve Avustralya.
Ülkemize 1974 yılında getirilmiştir. Toplam ağaç sayısı 160.000 adettir. Sofralık olarak değerlendirilir. İspanyol usulü yeşil sofralığa uygundur. Orta kuvvette gelişir, Meyveleri orta iriliktedir, İyi bakım koşullarında düzenli ürün verir, Verimi iyi, Kendi kendine yeterli tozlanır, Soğuğa duyarlıdır, Çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: MEMECİK
Sinonim: Taş arası, Asiyel, Tekir, Gülümbe, Şehir, Yağlık.
Yetiştiği Bölgeler: Muğla İzmir, Aydın, Manisa, Denizli, Muğla, Antalya, Sinop, Kahramanmaraş, Kastamonu’ya kadar geniş coğrafya.
Ege Bölgesi ağaç varlığının %50’sinden fazlasını, toplam ağaç varlığımızın %45,5’ini oluşturur. Yağlık ve yeşil sofralık olarak değerlendirilir. Kalite yönünden Ayvalık çeşidinden sonra gelir. İspanyol usulü yeşil zeytine islenir. Çekirdeklerin çimlenme oranı yüksektir. İyi bakım şartlarında kuvvetli gelişir, Meyveleri iridir, Genelde şiddetli periyodisite gösterir, Verimli, Kısmen kendine verimli, Soğuğa ve kurağa karşı aşırı duyarlı değildir, Aşı ve çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: MEMELİ
Sinonim: Emiralem, Ak zeytin, Çekişte
Yetiştiği Bölgeler: Menemen, İzmir’in Menemen, Kemalpaşa, Manisa’nın Turgutlu ilçeleri.
80.000 civarında ağaç sayısı bulunmaktadır. Sofralık ve yağlık olarak değerlendirilir. Kalite yönünden Memecik çeşidinden sonra gelir. Kırma zeytin veya İspanyol usulü islemeye uygundur. İyi gelişir, Meyveleri iridir, Periyodisite gösterir, verimi iyidir, Kısmen kendine verimlidir, Sulanan koşullarda soğuğa karşı duyarlıdır, Aşı ve çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: NİZİP YAĞLIK
Sinonim: Nizip
Yetiştiği Bölgeler: Gaziantep’in Nizip, Kahramanmaraş’ın Merkez, Mardin’in Cizre ilçeleri.
Güneydoğu Bölgesi ağaç varlığının %38’ini, toplam ağaç varlığımızın %2’ini oluşturur. Yağ bakımından oldukça zengindir. Kalite yönünden Kilis yağlık ve Halhali’den sonra gelir. Siyah sofralık olarak da değerlendirilir. Hurma oluşumu görülebilir. Orta kuvvette gelişir, Meyveleri irili ufaklıdır genelde küçüktür, Periyodisite gösterir, Verimi iyidir, Sıcağa ve kurağa karşı aşırı duyarlı değildir, Aşı ve çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: SAMANLI
Sinonim: Tatlı Zeytin.
Yetiştiği Bölgeler: Karamürsel, Kocaeli’nin Karamürsel, Bursa’nın İznik ilçeleri.
Toplam ağaç sayısı 10.000 adettir. Yeşil sofralık olarak değerlendirilir. Oleaeuropein içeriği düşük olduğundan kısa sürede tatlanır. Bu nedenle Tatlı zeytin olarak da adlandırılır. Orta kuvvette gelişir, Meyveleri orta iriliktedir, Kısmen periyodisite gösterir, Verimi orta düzeydedir, Soğuğa duyarlıdır, Çelikle ve dip sürgünleri ile çoğaltılır.
Çeşit Adı: SARI HAŞEBİ
Sinonim: Haşebi
Yetiştiği Bölgeler: Altınözü, Hatay civarı.
600.000 civarında ağaç sayısı bulunur. Akdeniz Bölgesi ağaç varlığının %7,5’ini, toplam ağaç varlığımızın % 0.7’sini oluşturur. Yağlık ve siyah sofralık olarak değerlendirilir. Hurma oluşumu görülür. İyi bakım şartlarında kuvvetli gelişir, Meyveleri küçüktür, Verimi düşüktür, Şiddetli periyodisite gösterir, Soğuğa duyarlıdır, Aşı ve çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: SARI ULAK
Sinonim: Tarsus
Yetiştiği Bölgeler: İçel’in Merkez, Erdemli, Gülnar, Adana’nın Seyhan, Kozan, Yumurtalık ilçeleri.
500.000 civarında ağaç sayısı bulunmaktadır. Akdeniz Bölgesi ağaç varlığının % 6’sını, toplam ağaç varlığımızın % 0,6’sını oluşturur. Siyah ve yeşil sofralık olarak değerlendirilir. Kuvvetli gelişir, Meyveleri orta iriliktedir, Periyodisite gösterir, Verimi orta düzeydedir, Soğuğa duyarlıdır, Aşı ve çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: SAVRANİ
Sinonim: Savrani
Yetiştiği Bölgeler: Altınözü, Hatay civarı.
500.000 civarında ağaç sayısı bulunmaktadır. Toplam ağaç varlığımızın % 0,6’sını oluşturmaktadır. Yağ bakımından zengindir ve yağlık olarak değerlendirilir. Siyah ve yeşil sofralık olarak da değerlendirilir. Orta kuvvette gelişir, Meyveleri küçüktür, Periyodisite gösterir, Verimlidir, Soğuğa duyarlıdır, Aşı ile çoğaltılır.
Çeşit Adı: TAVŞAN YÜREĞİ
Sinonim: Ters yaprak
Yetiştiği Bölgeler: Fethiye, Muğla’nın Fethiye, Antalya’nın Akseki ilçeleri, Karaman.
30.000 civarında ağaç sayısı bulunmaktadır. Özellikle Antalya’da yeşil sofralık, Muğla’da siyah sofralık olarak değerlendirilir. Yağ içeriği düşüktür. Kuvvetli gelişir, Meyveleri çok iridir, Genellikle düzenli ürün verir, Verimi orta düzeydedir, Hasatta meyve kolay berelenebilir, Aşı ile çoğaltılır.
Çeşit Adı: USLU
Sinonim: Akhisar Yetiştiği Bölgeler: Manisa’nın Akhisar, Turgutlu, İzmir’in Kemalpaşa, Selçuk, Muğla’nın Merkez, Yatağan ilçeleri.
900.000 civarında ağaç sayısı bulunmaktadır. Toplam ağaç varlığımızın % 1’ini oluşturur. Meyvelerin tam olgunluktaki parlak koyu siyah rengi ve tadı nedeniyle siyah sofralık olarak tercih edilmektedir. Sulanan koşullarda çok kuvvetli gelişir, Meyveleri orta iriliktedir, İyi bakım şartlarında düzenli ürün verir, Verimi orta düzeydedir, Soğuğa hassastır, Hasatta meyve kolay berelenebilir, Aşı ve çelikle çoğaltılır.
Çeşit Adı: YAĞ ÇELEBİ
Sinonim: Gaziantep
Yetiştiği Bölgeler: Gaziantep’in Nizip ilçesi, Kilis.
Yağlık olarak değerlendirilir. Hasat önü meyve dökümü görülür. Orta kuvvette gelişir, Meyveleri iridir, Periyodisite gösterir, Verimi iyidir, Soğuğa duyarlıdır, Aşı ve çelikle çoğaltılır.
